hooge, snerpende geluid, dat deze dieren, vooral vechtende maken. De teenen zijn sterk verbreed en van 2 rijen zuigplaatjes voorzien. Het laatste, geklauwde teen kootje ontspringt op eenigen afstand binnen den rand van het zuigschijfje. Ook dit geslacht is circumtropisch, maar in dit geval herbergt de westelijke helft van den archipel meer soorten dan de oostelijke (nl. 6 waarvan 3 eigen soorten, resp. 3 waaronder geen enkele eigen soort). De twee algemeen verbreide soorten zijn: H. frenatus Dum. en Bibr. en H. platyurus Schn. Eerst genoemde soort, die in het geheele orientale gebied en in Polynesie voorkomt, is blijkbaar door het scheepvaartverkeer naar Mauritius, Madagascar, Afrika en St. Helena verplaatst. Deze vrij kleine soort (13 cM.) bezit geen spanvliezen tusschen de teenen, de grijs tot rossig bruine rugzijde is bedekt met korrels, waartusschen zich grootere, kegelvormige wratten bevinden. Soms komen donkere vlekken en een donkere zijstreep voor. De staart vertoont 6 overlangsche rijen van grootere wratten in dwarsbanden gerangschikt. De tweede iets kleinere soort (12 CM.) bezit spanvliezen tusschen de teenen en een zijdelingsche huid plooi (valscherm!). De bovenzijde is gelijkmatig gegranuleerd, de staart bezit scherpe getande zijkanten. 3°. Gehyra, hoofdzakelijk in het Oosten van den archipel thuisbehoorende boomgekko's met sterk verbreede teenen van één rij zuigplaatjes voorzien. Een vrij groote soort G. mutilata Wiegm.. (bijna 20 cM., waarvan de helft staart) komt door den geheelen archipel voor (van Madagascar en AchterIndië tot Mexico en Cuba). Zij is gekenmerkt door kleine span vliezen tusschen de teenen, door een huidplooi langs de achterpooten en door een mediane groeve aan de onderzijde der teenen. De wisse. lende kleur der bovenzijde is grijs tot rood bruin met donkere vlekken. 4°. Gecko, de groote huisgekko of toké. Deze groote vormen, waarvan het diepe basgeluid zeer goed door den inlandschen naam wordt nagebootst, zijn niet zoo algemeen als de tjitjaks, maar komen toch in oude huizen vooral op afgelegen cultuurondernemingen veelvuldig voor. De teenen zijn sterk verbreed en dragen aan de onderzijde één rij van zuigplaatjes, terwijl het laatste teenkootje aan den rand van het zuigschijfje ontspringt. Van dit typisch Orientale geslacht komen 2 vertegenwoordigers, G. monarchus Dum. en Bibr. en G. verticillatus Laur. door den geheelen archipel tot de Aroe- en Kei-eilanden voor. De laatste soort is de gewone groote huisgekko of toké (30 cM. lang, waarvan de helft staart), die blijkbaar door toedoen van menschen westelijk tot in Madagascar voorkomt. Zij is gekenmerkt door een grooten, breeden kop met groote oogen. De rug is bekleed met korrels, waartusschen zich 12 overlangsche rijen van grootere wratten bevinden, de staart draagt platte, vierkante schubben in dwarsbanden van 6 schubben breed gerangschikt. Kleur der bovenzijde grijs met roode vlekken, staart met donkere dwarsbanden. Een andere bekende soort, weer tot de oosthelft beperkt, G. vittatus Houttuyn, is iets kleiner (26 cM.), leeft weer op boomen en heet in het Maleisch tjitjak terbang. Zij is van boven grijsbruin gekleurd en vertoont op den rug een witte, met zwart afgezette mediaanstreep en witte ringen om den staart. Zuiver Indo-Maleisch is G. stentor Gray een groote soort (37 cM.), in 't Maleisch bewak pongo genoemd en van boven eveneens grijsbruin gekleurd met donkere en lichte vlekken, de laatste in dwarsrijen gerangschikt. Ook de staart vertoont donkere en lichte dwarsbanden 5°. Ptychozoon, een zeer merkwaardig nachtdier van spookachtig uiterlijk door de groote huidplooien aan de zijden van kop, romp en staart, welke laatste toch reeds sterk verbreed en afgeplat is. Tusschen de sterke verbreede teenen, van één rij zuigplaatjes voorzien, komen flinke spanvliezen voor. Al deze uitgroeiingen van de huid doen natuurlijk dienst als valscherm. De meest bekende soort Ptychozoon homalocephalum Creveldt (19 cM. lang, waarvan de helft staart) komt alleen in het IndoMaleische gebied voor. Zij is aan de bovenzijde grijs tot rood bruin gekleurd met golvende, donkere dwarsbanden en een donkere zijstreep langs slaap en nek. Deze boomvormen leggen de ronde eieren met witte kalkschaal altijd 2 aan 2 op de schors van boomen. GELAM, (MAL., JAV., SO END.). Zie MELALEUCA. GELAM BOEKIT (MAL.). Zie LEPTOSPERMUM. GELAM TIKOES (MAL.). Zie EUGENIA MICHELII. GELANG (SOEND., MAL.). Zie SESUVIUM en PORTULACA. GELANG SOESOE (MAL.) Zie EUPHORBIA PILULIFERA. GELATIK. Zie GLATIK. GELD. Zie MUNTWEZEN. GELDER (JAN ARNOLD DE). Geboren te Assen 31 Mei 1841, in 1858 benoemd tot Adelborst le klasse, in 1861 tot Luitenant ter Zee. In deze betrekking wist hij zich (in 1862) bizonder te onderscheiden in een gevecht met zeeroovers bij de Talauteilanden. Het volgend jaar evenwel verliet hij den zeedienst, na met goed gevolg het toen nog in Indië afgenomen examen voor Adspirant-Ingenieur bij den Waterstaat en 's Lands B.O. Werken in Ned. Indië te hebben afgelegd. Als Ingenieur van den Waterstaat was hij o.a. geplaatst in de Residentie Banjoemas, waar hij belangrijke werken tot stand bracht. In 1873 met verlof wegens ziekte in Nederland vertoevende kwam hij in aanraking met den heer Waldorp, wiens advies was ingewonnen nopens diverse plannen voor een zeehaven ten behoeve van Batavia. Op aanwijzing van den Minister van Koloniën, vergezelde De Gelder in 1876 Waldorp naar Indië, en was hem behulpzaam bij het opmaken van een definitief ontwerp voor de nabij Tandjoeng Priok te stichten haven, dat de goedkeuring der Regeering kon verwerven. Het was oorspron kelijk de bedoeling, dit werk in aanneming te doen uitvoeren, doch toen een uitgeschreven aanbesteding mislukte, daar de eenige in aanmerking komende inschrijver met zijn bod vele millioenen boven de begrooting ging, werd besloten tot uitvoering in eigen beheer, en De Gelder - die inmiddels tot Ingenieur le klasse was opgeklommen tot chef der werken aangewezen (1877). Aan zijne energieke leiding, het bij de uitvoering betoonde beleid - niet het minst in administratief opzicht-, en zijn organisatorisch talent is het voornamelijk te danken dat in 1883, toen De Gelder met verlof naar Nederland terugkeerde, de eigenlijke havenaanleg grootendeels was voltooid voor een beneden de begrootingssom blijvend bedrag. Intusschen was hij in Augustus 1878 bij keuze benoemd tot Hoofdingenieur 2. klasse titulair; in 1879 tot Hoofdingenieur 2e klasse, en in 1882 1e klasse. (Zie verder het artikel HAVENWERKEN). Dat De Gelder zich ook overigens een grooten naam had verworven blijkt wel hieruit, dat met hem besprekingen werden gehouden over het aanvaarden van de Ministers portefeuille voor Koloniën, die ech ter niet door hem werd gewenscht. Wèl echter was hij in 1884 bereid, als Lid in den Raad van Indië weder naar Batavia terug te keeren. In deze betrekking had hij een overwegend aandeel in de invoering van een nieuw Waterstaats-reglement (zie het artikel: WATERSTAAT), terwijl zijn adviezen op technisch gebied veelal de richting bepaalden, waarin de oplossing van diverse vraagpunten werd gezocht. Dit was b.v. het geval met de ontwerpen voor de irrigatie van Demak, die door hem werden besnoeid. In 1886 nam hij zijn ontslag en keerde naar Nederland terug. ,,Droogdok Mij. Tandjong-Priok", van de Konink lijke Paketvaart Mij., van de „Mij. tot Exploitatie van Petroleum bronnen in Ned.-Indië", waarvan hij de eerste Directeur, en van de Mij. „Suriname", waarvan hij President-Commissaris was. Hij overleed te 's Gravenhage 28 Maart 1912. GELDLEENINGEN. Zie LEENINGEN. GELDMIDDELEN VAN NEDERLANDSCH-INDIE. De uitgaven worden onderscheiden in gewone en buitengewone. Voorts werden in de jaren 1867 t/m 1877 door verevening ten laste van de Indische begrootingen bijdragen aan de Rijksmiddelen uitgekeerd tot een gezamenlijk bedrag van ƒ 134.459.000 (Zie BIJDRAGE). en hadden in de jaren 1872 t/m 1878 en 1888 t/m 1899 aan de middelen uitkeeringen plaats uit de overschotten van vorige dienstjaren (1867 en daarop gevolgde) tot een totaal van f 70.709.000. Na aftrek van deze laatste uitkeerin. gen wordt het volgende overzicht tabel A -verkregen (in duizendtallen van guldens): Aanbiedingen om op te treden als Minister van Waterstaat en van Marine werden door hem afgewezen na de afsluiting van zijn ambtelijke loopbaan wijdde hij zich voornamelijk aan belangen van handel en industrie. Op dit gebied nam hij ook een toonaangevende plaats in. Men vindt hem behalve als commissaris van verschillende kleinere maatschappijen, genoemd als medeoprichter van de Tabel A. ONTVANGSTEN EN UITGAVEN, MET SPLITSING IN GEWOON EN BUITENGEWOON. 1) Op grond van het 2de lid van art. 98 der Ind. C. W. is hieronder begrepen het bedrag dat op 1 Januari 1868 in 's Lands kassen voorhanden was aan overschotten van aan 1867 voorafgegane dienstjaren, zijnde f 14.926.000. 2) Niet afzonderlijk op te geven. 3) Met inbegrip van eene bijdrage aan de rijksmiddelen van ƒ 14.856.000. 4) Na aftrek van de vorengenoemde bijdrage. Van het voordeelig verschil ad 27.127.000 is nog f 16.375.000 rechtstreeks aan de Rijksmiddelen toegevoegd. 5) Hieronder begrepen eene „,bijdrage" van ƒ 2.300.000. *) Met inbegrip van het in den aanvang genoemde bedrag van ƒ 134.459.000. 7) Zijnde het overschot van een voordeelig verschil van ƒ 354.008.000 en een nadeelig van / 39.297.000. De bestemming van de buitengewone uitgaven blijkt uit de volgende tabel B (in duizendtallen van guldens). Tabel B. BUITENGEWONE UITGAVEN. Monopolies. 1. Gouvernements pand huizen.. 2. Zoutfabrieken 1877. 1887. 1897. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. 109 1332 2466 3125 2504 3112 4283 2444 6510 1630 18 300 100 325 319 449 820 306 Zie voor het vervolg de volgende bladzijde. BUITENGEWONE UITGAVEN (Vervolg). Vervolg van de vorige bladzijde. 1877. 1887. 1897. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. 3787 2926 6279 2357 2766 3300 6000 8965 9150 17519 21251 18448 ... 62 -- 3500 3500 164 119 136 68 68 15 Zie voor het vervolg de volgende bladzijde. 1) Met inbegrip der Solowerken. 2) Waaronder werken tot beveiliging van Batavia en Semarang tegen overstrooming (1873-1881); stuwdam in de Sampeanrivier (1873-1876); waterwerken in Demak (1875-1891); werken tot verbetering van het vaarwater in het Westgat van Soerabaja (1882-1897); werken ten behoeve van het behoud van het vaarwater ten Oosten van Soerabaja (1888-1900). BUITENGEWONE UITGAVEN (Vervolg). Vervolg van de vorige bladzijde. 25. Verbetering en uitbreiding van de haven te Tandjoeng-Priok.. 26. Haveninrichtingen in de Pantai Timorbaai (eiland Bali)... 27. Verbetering en uitbreiding van de haven werken te Tjilatjap (Banjoemas) haventoe 28. Verbetering standen te Belawan (Oostkust van Sumatra).. 29. Aanleg van haven werken aan de Koninginnebaai (Emmahaven) 30. Verbetering haventoestanden te Emmahaven (Sumatra's Westkust) . 1. Bijzondere vergoedingen aan aannemers van haven werken in verband met het tegenvallen der kosten van de uitvoering der werken 32. Bouw van een nieuwe haven- en douane-inrichting te Telok-Niboeng (Oostkust van Sumatra).... 33. Aanschaffing van groot baggermaterieel voor Emmahaven, TandjoengPriok en havens in OostJava 34. Aanschaffing van eene drijvende 50tons kraan voor Belawan-Deli .... 35. Vervoerdiensten .... 36. Aanleg en doortrekking Atjehtram 37. Zeehaven en kolenstation Sabang (Atjeh) 38. Aanschaffing van dokken 39. Electr. kracht- en licht inrichting marine-etablissement te Soerabaja 1877. 1887. 1897. 1907. 1908. 1909. 1910. 1911. 1912. 1913. 1914. 1915. Totaal......10667 4564 9959 5121 6808 9562 17758 16507 21230 39239 48342 39079 Zie verder de bijlagen A, B en C van de memorie van Toelichting der begrooting voor 1916. Voor eene splitsing der uitgaven over de departementen van algemeen bestuur. zie BEGROOTING VAN NED.INDIE. Meer in het bijzonder voor de buitenbezittingen wordt verwezen naar: De buitenbezittingen 1904 tot 1914, Mededeelingen van het bureau voor de bestuurszaken der Buitenbezittingen, bewerkt door het Encyclopaedisch Bureau te Batavia. Voor een inzicht in de beteekenis van de ontvangsten en de gewone uitgaven, is eene groepeering van een en ander noodig ter zake van de monopolies, de producten, de bedrijven, de belastingen en de gewone Landsuitgaven. In duizendtallen van guldens, (men houde in het oog dat de afronding tot kleine verschillen met de werkelijke cijfers aanleiding geven), zijn de uitkomsten als aangegeven in de hierna volgende tabellen C t/m H. Tabel C. ONTVANGSTEN EN GEWONE UITGAVEN TERZAKE VAN DE MONOPOLIES. 1867 1877 1887 1897 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 Ontvangsten. 1. Opium 2. Pandhuizen Uitgaven. 1. Opium 2. Pandhuizen Saldo. 1. Opium 10511 16415 1872218772 21668 23017 23178 27948 30537 38452 41542 40487 37050 16744 23118 27579 28765 37815 40692 43240 51392 54897 56508 61760 62767 61928 - 786 3096 1855 1726 4371 4783 4128 9998 12574 14383 16739 11699 10871 2. Pandhuizen 9725 13319 16867 17046 17297 18235 19050 17950 17963 24069 24804 28788 26179 - 14189 17233 23147 24591 27377 28682 30730 29835 28630 33872 35540 41002 40680 Tabel D. ONTVANGSTEN EN UITGAVEN TER ZAKE VAN DE PRODUCTEN. Uitgaven. 1. Koffie 758011) 898611) 572601) 27858 42749 34907 33512 39470 51487 58565 57831 37275 49601 16042 5887 4677 2687 1471 1561 2303 3384 2246 3619 3 70 220 197 32 9 44 68 63 34 19 5 13376 24494 9258 746 372481) 348631) 148831) 17170 18061| 19160 19380 19344 19943 23324 24007 24708 23829 1) Onder de totaal-cijfers van de jaren 1867, 1877 en 1887 zijn ook begrepen de uitkomsten betreffende Ontvangsten 1867 1877 1887 Saldo Voorts in 1867: wegens andere producten (zooals indigo, peper enz.) aan ontvangsten 1.000 en onder |