Op het oogenblik van de afsluiting van dit artikel staan wij nog te midden van den vreeselijken wereldoorlog; het is dus nog geen tijd om reeds definitief vast te stellen welk nut verschillende instellingen in dezen hevigen crisistijd hebben kunnen stichten. Evenals van alle andere circulatiebanken is echter ook de taak van de Javasche Bank zeer vergroot en verzwaard. Volgens veelzijdige berichten en de vrijwel algemeene opvatting heeft de koloniale circulatie-bank in den oorlogstijd grooten steun aan de gemeenschap en aan handel, industrie en vele particulieren gegeven; ook haar gold-exchange-systeem heeft de Javasche Bank boven alle verwachting nog bijna ongestoord kunnen doorvoeren ; door maatregelen van militairen aard en van de censuur werd natuurlijk ook de geld- en wisselhandel zeer belemmerd, en de groote depreciatie van het pond sterling ten opzichte van Amerika, maar ook van ons land, maakte de financiering van onze O. I. producten, die voor een groot deel in ponden sterling gaat, natuurlijk ook zeer bezwaarlijk. Ondanks dat alles heeft de Javasche Bank toch nog de gelukkige positie behouden, dat zij de door haar overgenomen goederen-financieringen voor een groot deel in Engelsch goud met het moederland heeft kunnen afwikkelen, en daardoor heeft zij haar goldexchange systeem, in zooverre dit over het buitenland moest loopen, met naar verhouding slechts weinig stoornis kunnen voortzetten. Waar vele saldi in ponden sterling, ook van anderen van wegens de depreciatie echter vastgelegd waren, en de afscheep -gelegenheid uit onze koloniën ook door den oorlog zoozeer was ingekrompen, konden ten slotte stoornissen toch niet geheel uit blijven; daardoor werd het remitteeren van geld uit de koloniën naar het moederland belemmerd, en steeg de wisselkoers tot 98% d.w.z. voor storting ƒ 100 in Ned. Indie kon men slechts f 98 in Nederland uitbetaald verkrijgen, een toestand in tientallen van jaren niet meer voorgekomen; hoezeer de circulatie-bank tracht de koers op Nederland mede zoo nabij mogelijk pari te houden, was ook zij onder deze omstandigheden niet meer daartoe in staat; hierbij was echter inderdaad overmacht in het spel.

Bij deze toepassingen van het gold-exchangesysteem is het zeer merkwaardig dat het koopen van z.g. buitenlandsche wissels, in 1891 aanvankelijk begonnen als eene belegging voor de Bank, thans zoo goed als niet meer met het oog op dit doel geschiedt, doch dat thans in de eerste plaats daarin een der middelen wordt gezien om die voor een Oostersch land zoo nuttige, ja noodzakelijke goudpolitiek tot haar recht te doen komen.

Nog op andere wijzen heeft de Javasche Bank getracht het geld verkeer te verbeteren; met ingang van 1 Januari 1907 heeft zij stelselmatig een giroverkeer ingericht, dat op sommige plaatsen reeds tot groote ontwikkeling is gekomen, en vooral wegens de groote afstanden en mindere veiligheid voor het bewaren van geld voor veraf wonende personen van veel gerief is gebleken. In 1914-'15 werd in plaatselijk-giroverkeer f380 millioen, in het verkeer tusschen plaatsen onderling bovendien ƒ 172 millioen overgewezen. Ook de belastingen en de posterijen zijn bij dit giroverkeer aangesloten. Naast het giroverkeer werd het eerst in Batavia op 15 Februari 1909 voor de grootere bankinstellingen een clearing ingericht, en achtereenvolgens ook te Soerabaja, te Semarang en kort geleden te Medan; in het boekjaar 1914-15 werd in deze clearing omgezet:

Bij de oprichting der Bank werd het bestuur toevertrouwd (art. 38 van het octrooi van 1827) aan een vasten president, drie directeuren en een vasten se. cretaris, te benoemen door den Gouverneur-Generaal in Rade, onder de nadere goedkeuring des Konings, terwijl de directeuren, wien het vrij werd gelaten om eigen zaken te drijven, jaarlijks in eene algemeene vergadering door de stemgerechtigde deelhebbers zouden gekozen worden. Deze regeling bleef tot 1870 gehandhaafd, met dien verstande evenwel, dat het aan de directeuren bij art. 45 toegekende honorarium van f 4000,,gedurende het boekjaar waarin zij werkzaam zijn", bij de octrooivernieuwing in 1837 verviel, en plaats maakte voor de bepaling (art. 56), dat de directeuren voor de waarneming hunner functiën geen honorarium zouden genie

ten.

Voor deze organisatie nu van het bestuur trad krachtens het octrooi van 1870 eene geheel andere in de plaats. Volgens art. 19 zou de Directie voortaan bestaan uit een president en twee (vaste, bezoldigde) directeuren, waarvan één als secretaris fungeert, allen te benoemen door den Gouverneur-Generaal uit een door de gemeenschappelijke vergadering van directie en commissarissen op te maken voordracht van twee personen, waaraan de Gouverneur-Generaal echter alleen zou gebonden zijn, wat de keuze van directeur betreft, blijvende het aan hem overgelaten om op de voordracht voor president,,zooveel acht te slaan als hij zal vermeenen te behoever." De beroeming van president zou voor 5 en die van directeuren voor 3 jaren geschieden; doch in het octrooi van 1880 is deze laatste termijn ook op 5 jaren vastgesteld.

Sedert de oprichting der bank hebben als presidenten gefungeerd:

Mr. C. de Haan (1828-1838); C. J. Smulders(1838 -1851); E. Francis (1851-1863); C. F. W. Wiggers van Kerchem (1863-1868); J. W. C. Diepenheim (1868–1870); Mr. F. Alting Mees (1870-1873); Mr. N. P. Van den Berg (1873-1889); S. B. Zeverijn (1889-1893); D. Groeneveld (1893-1899); H. P. J. van den Berg (ben. in 1899, doch voor zijn optreden overleden); J. Reysenbach (1899-1906); Mr. G. Vissering (1906-1912); E. A. Zeilinga (1912— heden); en als directeuren sedert de bestuursorganisatie van 1870:

D. Schuurman (1870-1876); D. N. Versteegh (1870-1877); Mr. A. A. Buyskes (1876-1892); D. Groeneveld (1877–1893); J. H. Appelius van Hobo. ken (1892-1893); H. J. J. Hepp (1893-1897); H. P. J. van den Berg (1893-1899); J. Reysenbach (1898-1899); J. F. H. de Vignon Vandevelde (1899 -1907); H. J. Meertens 1899-1902); A. F. van Suchtelen (1902-1907); E. A. Zeilinga (19071912); Mr. J. Gerritzen (1907-heden); K. F. van den Berg (1912-heden).

Bij het octrooi van 1870 werd ook ingesteld een vroeger niet bestaan hebbende Raad van Commissarissen, aan wien het toezicht op de handelingen der Directie en het opnemen der jaarlijksche rekening

werd opgedragen 1). Deze raad bestaat uit vijf door de stemgerechtigde deelhebbers te kiezen leden, die zich onderling over de keuze van een president en een secretaris verstaan.

Ook de aanstelling van een vasten Gouvernements Commissaris, door wien van Gouvernementswege toezicht moet worden gehouden op de handelingen der Bank, dagteekent van het octrooi van 1870. Hij wordt door den Gouv.-Generaal benoemd en ontslagen, en als zoodanig fungeerden achtereenvolgens: A. Rutering (1870-1875); W. J. Van de Graaff (1875-1875); E. C. C. Steinmetz (1875-1878); De Directeur van Financiën (1878-1883); F. W. Boes Lutjens (1883-1895); J. Faes (1895-1902); Mr. Th. A. Ruys (1902-heden).

Het hoofdbureau der Javasche Bank te Batavia is van hare oprichting af gevestigd geweest in het thans nog door haar geoccupeerde, aan den oever der Tjiliwong tegenover het Chineesche kamp gelegen pand, dat ten tijde der Compagnie voor ziekenhuis dienst deed, doch in den aanvang dezer eeuw verkocht werd, en toen in handen van de firma Mac Quoid Davidson & Co. schijnt geraakt te zijn. Van haar nam de Bank het pand in huur, om het in 1830 echter in eigendom over te nemen voor een som van $45.000, en sedert is zij in hare gezonde en zieke dagen er in verbleven, doch niet zonder door herhaalde verbouwingen en uitbreidingen van lieverlede een geheel ander aanzien er-aan te geven. Vooral de in 1855 aangevangen vergrooting der geldkelders sleepte aanzienlijke uitgaven na zich, in verband waarmede de balans waarde van het bankgebouw met ongeveer f 100.000 werd verhoogd, (zie verslag over 't boekjaar 1859/60, bl. 21), om bij het eind van 't boekjaar 1865/66 voor de ronde som van f 200.000 op de balans te worden uitgetrokken,

Agentschappen der Bank werden achtereenvolgens opgericht te Samarang in 1828, te Soera baia in 1829, te Padang in 1864, te Makassar in 1865, te Cheribon in 1866, te Soerakarta en te Pasoeroean 2) in 1867, en te Djokjakarta in 1879. In 1891 vestigde de Bank ook een eigen kantoor te Amsterdam, onder het beheer van twee gedelegeerden, krachtens de haar daartoe verleende bevoegdheid bij de octrooivernieuwing van dat jaar.

Daarna zijn jaren lang geen nieuwe kantoren der Bank opgericht, en vreemd genoeg was buiten Padang en Makassar de Bank op de buiten bezittingen niet door een eigen kantoor vertegenwoordigd. In het jaar 1906 is een aanvang gemaakt met verdere uitbreiding der kantoren en werden de volgende nieuwe agentschappen gevestigd: in Pontianak in 1906; Medan en Bandjermasin in 1907, Bengkalis, Tandjong Balei en Tandjong Poera in 1908, Bandoeng en Palembang in 1909 en eindelijk Menado in 1910. Bengkalis, Tandjong Balei en Tandjong Poera waren aanvankelijk opgericht als correspondentschappen, doch werden met ingang van 1 April 1909 veranderd in agentschappen, omdat dit beter overeenkwam met de voorschriften der comptabiliteitswet, daar regeeringsambtenaren voor hunne administratie geen rekening bij correspondentschappen mochten

1) Het onderzoek der rekening en de bepaling van het dividend geschiedde vroeger door eene commissie ad hoc uit de aandeelhouders, onder het voorzitterschap van een door den GouverneurGeneraal te benoemen commissaris.

2) Het agentschap te Pasoeroean is met 31 Maart 1890 opgeheven, krachtens vergunning bij Gouv.-besluit van 27 Maart te voren no. 1.

hebben. Mede ingevolge die nieuwe vestigingen moesten een aantal nieuwe gebouwen voor de Javasche Bank worden gesticht, en bovendien werden op bijna alle plaatsen der oude vestigingen moderne gebouwen gesticht, welke beter aan de eischen voor kantoorinrichting en bewaarplaatsen van waarden van den tegenwoordigen tijd zouden voldoen. Met het oog daarop is de gebouwen rekening, ondanks zware afschrijvingen van wel meer dan 7 ton per 31 Maart 1915 op f 1.1 millioen gestegen.

De door de Bank in omloop gebrachte biljetten zijn van den aanvang af vervaardigd ter drukkerij van de Heeren Joh. Enschedé en Zoon te Haarlem. 1) Aanvankelijk werden zij door de leden der Directie uit de hand onderteekend; doch reeds in 1862 bleek dit niet langer doenlijk te zijn, en mitsdien werd ingevolge besluit van de algemeene vergadering van deelhebbers van 22 April van dat jaar aan de Regeering vergunning gevraagd, om in overeenstemming met hetgeen bij de Nederlandsche en andere Europeesche banken sedert eenige jaren gebruikelijk was, de biljetten van gestempelde naamteekeningen te mogen voorzien, een vergunning die bij Gouv.besluit van 8 December 1862 no. 6 verleend werd.

Gevallen van namaak van biljetten zijn herhaaldelijk voorgekomen, maar werkelijk blijvende stoornis in het verkeer is er tot dusver nimmer het gevolg van geweest, want in den regel had men te doen met veelal gebrekkige en weinig bedrieglijke namaak, zoodat het kwaad dadelijk tegengegaan en het publiek voor ernstige schade gevrijwaard kon worden.

Aan mededinging van anderen ter zake van de uitgifte van papier aan toonder heeft de Bank tweemalen bloot gestaan. Het eerst in 1829, toen de te Batavia gevestigde firma Thomas Bain & Co. goed vond,,een bankpapier ter waarde van ƒ 10.-" in omloop te brengen, zooals de Hoofd baljuw van Batavia bij missive van 28 Maart van dat jaar no. 1266/965 aan de Regeering berichtte, met verzoek dat hem de noodige bevelen zouden worden gegeven hoedanig in deze te handelen, daar hij vreesde, „dat dit papier aan de inlandsche bevolking als gereed geld zou worden opgedrongen", een vrees, die bij de Regeering evenwel niet bijzonder zwaar schijnt te hebben gewogen, want, voor zoover is kunnen worden nagegaan, bepaalde zij er zich toe om bij missive van 22 Mei 1829 no. 15 den Hoofd baljuw te gelasten ,,de noodige maatregelen van voorzorg te nemen, dat met de door de kooplieden Bain & Co. uitgegeven wordende banknoten geen bedrog zou worden gepleegd".

Het tweede geval had plaats in 1861, toen de Nederl. Indische Escompto Maatschappij zich gerechtigd achtte tot het in omloop brengen van biljetten aan toonder van ƒ 5.- en ƒ 2.50, betaalbaar op zicht, te haren kantore te Batavia, waarvan gaandeweg voor een bedrag van ca ƒ 100.000 in handen van het f publiek kwam; maar, dus leest men op bl. 4 van haar verslag over boekjaar 1863 „tengevolge van eene pertinente aanschrijving van het Gouvernement moest tot de intrekking dier biljetten worden besloten, en daaraan werd geleidelijk voldaan, ofschoon het, volgens de Directie, twijfelachtig was in hoeverre de Regeering rechtens de uitgifte van de bons der Maatschappij konde verbieden".

1) Het zoogenaamde koper-papier, tot de uitgifte waarvan de Bank, zooals boven vermeld is, in 1832 gedwongen werd, is door de Landsdrukkerij te Batavia geleverd.

Behalve de verliezen wegens kwade schuld ter zake van de crediet-operatiën der Bank, zijn gedurende den loop van haar bestaan nog een drietal andere verliezen ten haren laste gekomen, aan kwade trouw en boos opzet te wijten. In 1842 namelijk werd bij het agentschap te Soerabaja een door valsche boekingen langen tijd verborgen gebleven tekort ontdekt van niet minder dan ƒ 398.275, waaraan de toenmalige agent schuldig was, die dan ook bij vonnis van 29 November 1844 veroordeeld werd tot tepronkstelling op een schavot met een bord om den hals, waarop zijn misdaad stond uitgedrukt, voorts tot eerloosverklaring en tot gevangenisstraf van tien jaren, wegens misbruik van vertrouwen, bedrog en valschheid in geschrifte, met schennis van zijnen in hoedanigheid van agent der Javasche Bank te Soerabaja afgelegden eed.

Het tweede geval had plaats in 1878, insgelijks te Soerabaja, door de uitbetaling bij het agentschap aldaar van eene som van f 30,000 op een cheque van den thesaurier van de Spaarbank daar ter plaatse, welk stuk sedert bleek valsch te zijn. Het is echter niet mogen gelukken op het spoor te komen van de schuldigen en medeplichtigen aan dit misdrijf, dat

gepleegd moet zijn door personen, volkomen ingewijd in den gewonen loop van zaken bij de Bank, en bekend met de normale bedragen, waarover de Spaarbank gewoon was in rekening-courant te beschikken. En ten derden male is de Bank, in den loop van boekjaar 1887/88, opgelicht voor een bedrag van c. f 50.000 wegens de disconteering bij vier agentschappen en bij het hoofdkantoor van zes vendumandaten ten laste van 's lands kas te Madioen, waarvan de echtheid ontkend werd en de betaling dus achterwege bleef. De dader van dit misdrijf is zijn straf niet ontgaan. Door den Raad van Justitie te Semarang werd hij tot tien jaren tuchthuisstraf veroordeeld; maar van het aan de Bank ontvreemde geld is niets teruggevonden, zoodat het geleden verlies ten volle is moeten worden afgeschreven.

Voor meer bijzonderheden omtrent den gang van zaken bij de Javasche Bank sedert hare oprichting, wordt verwezen naar het overzicht hieronder van het opereerend kapitaal gegeven, van de behaalde winsten en geleden verliezen, en van den gemiddelden stand der disconto-rente.

Literatuur: D. C. Steijn Parvé, Geschiedenis van het munt- en bankwezen van Nederlandsch-Indië sedert de herstelling van het Nederlandsch gezag in 1816, Zalt-Bommel, 1852. N, P. Van den Berg, Het octrooi der Javasche Bank, Amsterdam, 1869. - D. Bauduin, Brief over de voorgenomen wijziging van het octrooi der Javasche Bank, Breda, 1871. P. H. van der Kemp, Het voorstel van de Directie der Javasche Bank tot wijziging van het octrooi, Batavia, 1887, (overdruk uit het Tijdschrift van Nijv. en Landb. in N. I.). J. Dinger Wzn., De naaste toekomst der Javasche Bank, Batavia, 1899, (overdruk uit de Java-bode van Juli 1889). Voorts de sedert 1854 geregeld in druk verschenen jaarlijksche Verslagen van den President en sedert 1870 ook van den Raad van Commissarissen, en de naar aanleiding dier verslagen geleverde beschouwingen van Prof. S. Vissering in de Gids van 1865, IV, 182, van Mr. F. N. Sickenga in de Gids van 1867, IV, 363 en 1870, I, 191; van den heer B. Heldring in de Gids van 1879, IV, 161, en van Mr. W. A. Reiger in de Gids van 1881, I, 188, en 1882, I, 196. J. Dinger De naaste toekomst van onze drie circulatiebanken (De Nederlandsche Bank, de Javasche Bank en de Surinaamsche Bank). Mr. N. P. van den Berg, De Javasche Bank (Ind. Mereuur, Herinneringsnummer 1878-1903, blz. 8). Mr. N. P. van den Berg, Het octrooi van de Javasche Bank (De Economist 1906, I, 77). — Mr. W. J. M. van Lutterveld, Het octrooi der Javasche Bank. Met naschrift (Ind. Gids 1906, I, 329, 358). Mr. G. Vissering, Muntwezen-Handel-Bankwezen (Hoofdstuk IV ,,Neerlands-Indië" van Colyn.). - H. P. J. van den Berg, Javasche Bank. Cijfers getrokken uit de Jaarlijksche verslagen, met enkele aanteekeningen voorzien (T. v Nijv. en Landb. in N.-I., Deel LVII.) F. D. Cochius, Prae-advies met betrekking tot de vernieuwing van het octrooi. (Als voren; deel LXXIV.) — D. Stigter, De laatste wijziging in het octrooi der Javasche Bank; Amsterdam, 1908. D. Stigter, Het Octrooi der Javasche Bank, (Java-bode, 22 en 23 Februari 1909.) Het antwoord hierop in de Java Bode, d.d. 18 Nov. 1908 en 1 Maart 1909 Report on the Introduction of the Gold-Exchange standard and on the stability of Exchange by Hugh W. Hanna, Charles A. Conant and Jeremiah W. Jenks, Commissioners, Washington Government Printing Office 1904. Zie ook het Report van dezelfden in 1903. Dr. E. W. Kemmerer, Professor Cornell University: A Gold standard for the Straits Settlements in Political Science Quarterly Vol. XXI no. 4, 1906 (Boston by Ginn and Company.) - Charles A. Conant, History of Modern Banks of issue. -- Raphael Georges Levy, les Banques d'émission. J. M. Keynes: Indian Currency and Finance. nese Currency I en II.

van

- Dr. G. Vissering: On Chi

BANK (KOLONIALE, ROTTERDAMSCHE EN CHARTERED.... OF INDIA). Zie CREDIET-INSTELLINGEN.

BANK-COURANT en BANK VAN LEENING (BATAVIASCHE). Toen onder het bestuur van den Gouverneur-Generaal Van Imhoff vrijgeviger inzichten met betrekking tot de uitoefening van het handelsbedrijf door particulieren bij de Regeering schenen veld te winnen, werd ten gerieve van het verkeer bij resolutie van 26 Augustus 1746 besloten tot de oprichting van een Bank van Leening, die zich onledig zou houden met het geven van voorschotten op onderpand van „,goud, zilver, juweelen, koopmanschappen, lijnwaden, huisraad van weinig

omslag en van waardije, en andere diergelijke dingen meer". Het fonds der Bank, welker beheer werd opgedragen aan een collegie van zeven door de Regee. ring te benoemen Commissarissen, zou bestaan uit 300 actiën van duizend rijksdaalders courant ieder, waarvan de Regeering zelf er 200 voor hare rekening nam, terwijl de overige 100 ter beschikking van de ingezetenen gelaten, en ook door hen genomen werden. Op den 1 December 1746 namen de operatiën een aanvang; doch zij bleven veelal binnen zeer enge grenzen beperkt, in die mate zelfs, dat voor het bijeengebrachte kapitaal soms geen emplooi was te vinden, en men af en toe tot het besluit moest komen om een belangrijk deel van dat kapitaal tegen eene vaste rente aan de Regeering in deposito te geven. Zoo weinig voldeed de instelling aan het eigenlijke doel harer oprichting, dat niets natuurlijker ware geweest dan het besluit om de Bank op te heffen en het beleeningsbedrijf voortaan aan particuliere geldschieters over te laten; maar de Regeering vond goed een anderen weg in te slaan, door gevolg te geven aan de in artikel 1 van de ordonnantie voor de Bank van Leening voorkomende bepaling, dat zij ,,teffens" zou kunnen worden gemaakt „,tot een wisselbank, nadat men zulx indertijdt zal oordeelen noodig te zijn". In de raadsvergadering van 2 Juni 1752 namelijk werd ter tafel gebracht en goedgekeurd een door den toenmaligen Gouverneur-Generaal Mossel,,geformeerd ontwerp tot het oprichten van een wisselbank of eigenlijk een Bank-courant"', met het oogmerk, zooals het in dat ontwerp heette, ,,de commoditeit van lieden die groote middelen, veel handelinge van geld, of een grooten omslag hebben, en dezelve niet alleen te bevrijden van de noodzakelijkheid van particuliere kassiers te houden, en het gevaar van kwaad geld te moeten ontvangen, maar hen nevens derzelver erfgenamen en executeuren ook in staat te stellen, na verloop van een reeks van jaren altoos door publieke registers of rekeningen te kunnen verifieeren de betalingen door hen gedaan, en tevens te zorgen, dat zij nooit eenig geld renteloos behoeven te behouden". Dienovereenkomstig trad de Bank-courant, die op 1 September 1752 geopend werd, dus op als deposito-bank, en eenigermate ook als circulatie-bank; want voor de bij haar ingebrachte gelden gaf zij certificaten of bankbrieven op naam uit, die bij endossement konden worden overgedragen, en ten allen tijde tegen contant geld weder in wisselbaar waren, hetgeen ze bij de gemeente als een meer geriefelijk betaalmiddel dan de in groote verscheidenheid circuleerende muntspecies algemeenen ingang deed vinden. Bij resolutie der Regeering van 5 September 1752 werd de Bank van Leening met de nieuw opgerichte Bank-courant vereenigd; en zoo kwam Batavia dus in het bezit van eene instelling, die als beleenbank, als deposito-bank èn als circulatie-bank haar tijd verre vooruit was, want noch in Nederland, noch elders op het vasteland van Europa werden vóór het eind der achttiende eeuw openbare instellingen aangetroffen, waar gelegenheid bestond tot het beleenen van koopmanschappen, en tot het deponeeren van gelden tegen vergoeding van rente. Maar het bleek spoedig dat in Indië voor eene dergelijke instelling het terrein ontbrak om met vrucht werkzaam te zijn. De Bankcourant en Bank van Leening, of, gelijk zij in de wandeling genoemd werd, de Bank en Bank van Leening leidde schier doorloopend een kwijnend bestaan; het was een voortdurend tobben en sukkelen, dan met gebrek en dan met overvloed van beschikbare middelen, en toen ten slotte ook malversaties in het be